دبير خصوصي فيزيك دبير فيزيك خصوصي تدريس خصوصي فيزيك دبير رسمي فيزيك منطقه 3 تهران عقيل(حميد)اسكندري 09125164028تدريس خصوصي فيزيك دبير فيزيك

مقدمه
منظور از قالب يك شعر، شكل آرايش مصرع ها و نظام قافيه آرايي آن است. شعر به مفهوم عام خود نه در تعريف مي گنجد و نه در قالب، ولي شاعران و مخاطبان آنها، به مرور زمان به تفاهم هايي رسيده اند و شكلهايي خاص را در مصراع بندي و قافيه آرايي شعر به رسميت شناخته اند. 

به اين ترتيب در طول تاريخ، چند قالب پديد آمده و ؛ شاعران كهن ما كمتر از محدوده اين قالبها خارج شده اند. فقط در قرن اخير، يك تحوّل جهش وار داشته ايم كه اصول حاكم بر قالبهاي شعر را تا حدّ زيادي دستخوش تغيير كرده است. 


1- قالبهاي كهن 

در قالبهاي كهن، شعر از تعدادي مصراع هموزن تشكيل مي شود. موسيقي كناري نيز همواره وجود دارد و تابع نظم خاصي است. 
هر قالب، فقط به وسيله نظام قافيه آرايي خويش مشخّص مي شود و وزن در اين ميان نقش چنداني ندارد. از ميان بي نهايت شكلي كه مي توان براي قافيه آرايي داشت، فقط حدود چهارده شكل باب طبع شاعران فارسي قرار گرفته و به اين ترتيب، قالبهاي شعري رايج را پديد آورده است : 

قصيده 

مثنوي 

غزل 

قطعه 

ترجيع بند 

تركيب بند 

مسمط 

مستزاد 

رباعي 

دو بيتي 

تصنيف 

چهارپاره 

مفرد 

تضمين

2- قالبهاي نوين 


تا اوايل قرن حاضر هجري شمسي ،شاعران ما دو اصل كلي تساوي وزن مصراعهاي شعر و نظم ثابت قافيه ها را رعايت كرده اند و اگر هم نوآوري در قالبهاي شعر داشته اند، با حفظ اين دو اصل بوده است. در آغاز اين قرن، شاعراني به اين فكر افتادند كه آن دو اصل كلّي را به كنار گذارندو نوآوري را فراتر از آن حدّ و مرز گسترش دهند. شعري كه به اين ترتيب سروده شد، شكلي بسيار متفاوت با شعرهاي پيش از خود داشت. 
در اين گونه شعرها، شاعر مقيّد نيست مصراعها را وزني يكسان ببخشد و در چيدن مصراعهاي هم قافيه، نظامي ثابت را ـ چنان كه مثلاً در غزل يا مثنوي بود ـ رعايت كند. طول مصراع، تابع طول جمله شاعر است و قافيه نيز هرگاه شاعر لازم بداند ظاهر مي شود. در اين جا آزادي عمل بيشتر است و البته از موسيقي شعر كهن بي بهره است. 
پديدآورنده جدي اين قالبها را نيما يوشيج مي شمارند،. البته پيش از نيما يوشيج نيز اندك نمونه هايي از اين گونه شعر ديده شده است، ولي نه قوّت آن شعرها در حدّي بوده كه چندان قابل اعتنا باشد و نه شاعران آنها با جدّيت اين شيوه را ادامه داده اند. 
نوگرايي نيما و پيروان او، فقط در قالبهاي شعر نبود. آنها در همه عناصر شعر معتقد به يك خانه تكاني جدّي بودند و حتّي مي توان گفت تحوّلي كه به وسيله اين افراد در عناصر خيال و زبان رخ داد، بسيار عميق تر و كارسازتر از تحوّل در قالب شعر بود. 
شاعران كهن سرا مي كوشيدند نظام موسيقيايي را حفظ كنند هرچند در اين ميانه آسيبي هم به زبان و خيال وارد شود و شاعران نوگرا مي كوشند آزادي عمل خويش در خيال و زبان را حفظ كنند هرچند آسيبي متوجه موسيقي شود. پس مي توان گفت پيدايش شعر نو، ناشي از يك سبك و سنگين كردن مجدّد عناصر شعر و ايجاد توازني نوين براي آنها بوده است. 

قالب نيمايي 

شعر آزاد 

شعر سپيد

 

---

---

---

اينك به اجمال به شرح و توضيح قالب هاي شعر فارسي مي پردازيم. ابتدا به بيان قالب هاي سنتي مي پردازيم :

قصيده

قصيده نوعي از شعر است كه دو مصراع بيت اول و مصراع هاي دوم بقيه ي بيت هاي آن هم قافيه اند. 
طول قصيده از 15 بيت تا 60 بيت مي تواند باشد. 

لحن و موضوع قصيده حماسي است و در آن از مدح و مفاخره و هجو و ذم و .... سخن مي رود و مسائل ديگر از قبيل مسائل اخلاقي و ديني و وصف طبيعت در قصيده جنبه فرعي دارد. 

هر چند قصايد شاعراني چون ناصرخسرو به موضوعات مذهبي و فلسفي و منوچهري و خاقاني به وصف طبيعت و سنايي به عرفان و مسعود سعد به حسبيه معروفند اما مضمون اصلي قصيده مدح است و در قصايد عنصري و انوري نيز موضوع اصلي مدح كردن شاهان است. 

قصيده قالب رايح شعر فارسي از اوايل قرن چهارم تا پايان قرن ششم است و از اين تاريخ به بعد غزل اندك اندك جاي آن را مي گيرد اما اوج قصيده سرائي در قرون پنجم و ششم است. 

در قرن ششم بر اثر تحولات سياسي و اجتماعي كه رخ مي دهد (بر روي كار آمدن سلجوقيان) بازار مدح از رونق مي افتد و تصوف رواج مي يابد و قصيده كه اصل موضوع آن ستايش ممدوح در پايان شعر است جاي خود را به ديگر قالب هاي شعري مي دهد هر چند از اين دوره به بعد هم قصيده ديده مي شود اما ديگر قالب رايج نيست و غزل حتي وظيفه اصلي قصيده كه مدح باشد را نيز بر عهده مي گيرد. 

سرانجام در قرن هفتم سعدي در طي قصيده اي مرگ قصيده را رسماً اعلام مي كند و ساختمان سنتي آن در هم مي شكند. 

بعضي قصيده را "حماسه دروغين" خوانده اند چرا كه در ادبيات حماسي قهرمان اغلب يك موجود اساطيري است كه كارهاي عجيب و خارج از توان بشر معمولي انجام مي دهد ولي در قصيده همه ي اين صفات در مورد شخصي كه كاملاً او ا مي شناسيم و مي دانيم هيچ يك از اين كارها را نمي تواند بكند بكار مي رود. 

در قصيده هايي كه در مدح سلطان محمد غزنوي سروده شده است به نمونه هاي خوبي از اين اغراق ها بر مي خوريم كه حتي اندكي هم با واقعيت شخصيت او سازگار نبوده است. 

نمونه اي از قصيده 

قصيده "بهاريه" فرخي شامل صد و بيست و پنج بيت و در مدح سلطان محمود غزنوي است كه براي نمونه ابياتي از آن نقل مي شود: 

بهار تازه دميد، اي به روي رشك بهار 
بيا و روز مرا خوش كن و نبيد بيار 
همي به روي تو ماند بهار ديبا روي 
همي سلامت روي تو و بقاي بهار 
رخ تو باغ من است و تو باغبان مني 
مده به هيچكس از باغ من، گلي، ز نهار! 
به روز معركه، بسيار ديده پشت ملوك 
به وقت حمله، فراوان دريده صف سوار 
هميشه عادت او بر كشيدن اسلام 
هميشه همت او نيست كردن كفار 
عطاي تو به همه جايگه رسيد و، رسد 
بلند همت تو بر سپهر دايره وار 
كجا تواند گفتن كس آنچه تو كردي 
كجا رسد بر كردارهاي تو گفتار؟ 
تو آن شهي كه ترا هر كجا شوي، شب و روز 
همي رود ظفر و فتح، بر يمين و يسار 
خدايگان جهان باش، وز جهان برخور 
به كام زي و جهان را به كام خويش گذار

 

غزل 

"غزل" در لغت به معني "حديث عاشقي" است. در قرن ششم كه قصيده در حال زوال بود "غزل" پا گرفت و در قرن هفتم رسما قصيده را عقب راند و به اوج رسيد. 

در قصيده موضوع اصلي آن است كه در آخر شعر "مدح" كسي گفته شود و در واقع منظور اصلي "ممدوح" است اما در غزل "معشوق" مهم است و در آخر شعر شاعر اسم خود را مي آورد و با معشوق سخن مي گويد و راز و نياز مي كند. 
اين "معشوق" گاهي زميني است اما پست و بازاري نيست و گاهي آسماني است و عرفاني. 

ابيات غزل بين 5 تا 10 ييت دارد و دو مصراع اولين بيت و مصراع دوم بقيه ابيات هم قافيه اند. 

غزل را مي توان به شكل زير تصوير كرد: 

......................الف///////// ...................... الف 
...................... ب ////////// ...................... الف 
...................... ج ////////// ...................... الف 

موضوعات اصلي غزل بيان احساسات و ذكر معشوق و شكايت از بخت و روزگار است. البته موضوع غزل به اين موضوعات محدود نمي شود و در ادب فارسي به غزل هايي بر مي خوريم كه شامل مطالب اخلاقي و حكيمانه هستند. 

هر چند غزل فارسي تحت تأثير ادبيات عرب بوجود آمد بدين معني كه در ادبيات عرب قصايد غنائي رواج يافت (در اين زمان قصيده در ايران مدحي بود و غزل فقط در قسمت اول آن ديده مي شود) و در قرن پنجم به تقليد از اين قصايد غنايي غزل فارسي به عنوان نوع مستقلي از قصيده جدا شد، اما موضوعات غزل فارسي اصالت دارد و مثلاً غزل عرفاني به سبك شاعران ما در ادبيات عرب نادر است. 



نمونه اي از غزل سعدي: 

هزار جهد بكردم كه سر عشق بپوشم 
نبود بر سر آتش ميسرم كه نجوشم 
به هوش بودم از اول كه دل به كس نسپارم 
شمايل تو بديدم نه صبر ماند و نه هوشم 
حكايتي ز دهانت به گوش جان من آمد 
دگر نصيحت مردم حكايتست به گوشم 
مگر تو روي بپوشي و فتنه بازنشاني 
كه من قرار ندارم كه ديده از تو بپوش 
من رميده دل آن به كه در سماع نيايم 
كه گر به پاي درآيم به دربرند به دوشم 
بيا به صلح من امروز در كنار من امشب 
كه ديده خواب نكردست از انتظار تو دوشم 
مرا به هيچ بدادي و من هنوز بر آنم 
كه از وجود تو مويي به عالمي نفروشم 
به زخم خورده حكايت كنم ز دست جراحت 
كه تندرست ملامت كند چو من بخروشم 
مرا مگوي كه سعدي طريق عشق رها كن 
سخن چه فايده گفتن چو پند ميننيوشم 
به راه باديه رفتن به از نشستن باطل 
و گر مراد نيابم به قدر وسع بكوشم 

نمونه اي از غزل حافظ: 

اي پادشه خوبان داد از غم تنهايي 
دل بي تو به جان آمد وقت است كه بازآيي 
دايم گل اين بستان شاداب نميماند 
درياب ضعيفان را در وقت توانايي 
ديشب گله زلفش با باد هميكردم 
گفتا غلطي بگذر زين فكرت سودايي 
صد باد صبا اين جا با سلسله ميرقصند 
اين است حريف اي دل تا باد نپيمايي 
مشتاقي و مهجوري دور از تو چنانم كرد 
كز دست بخواهد شد پاياب شكيبايي 
يا رب به كه شايد گفت اين نكته كه در عالم 
رخساره به كس ننمود آن شاهد هرجايي 
ساقي چمن گل را بي روي تو رنگي نيست 
شمشاد خرامان كن تا باغ بيارايي 
اي درد توام درمان در بستر ناكامي 
و اي ياد توام مونس در گوشه تنهايي 
در دايره قسمت ما نقطه تسليميم 
لطف آن چه تو انديشي حكم آن چه تو فرمايي 
فكر خود و راي خود در عالم رندي نيست 
كفر است در اين مذهب خودبيني و خودرايي 
زين دايره مينا خونين جگرم مي ده 
تا حل كنم اين مشكل در ساغر مينايي 
حافظ شب هجران شد بوي خوش وصل آمد 
شاديت مبارك باد اي عاشق شيدايي 

نمونه اي از غزل عراقي: 

نخستين باده كاندر جام كردند 
ز چشم مست ساقي وام كردند 
چو با خود يافتند اهل طرب را 
شراب بيخودي در جام كردند 
ز بهر صيد دلهاي جهاني 
كمند زلف خوبان دام كردند 
به گيتي هركجا درد دلي بود 
بهم كردند و عشقش نام كردند 
جمال خويشتن را جلوه دادند 
به يك جلوه دو عالم رام كردند 
دلي را تا به دست آرند، هر دم 
سر زلفين خود را دام كردند 
چو خود كردند راز خويشتن فاش 
عراقي را چرا بدنام كردند؟

 

قطعه

"قطعه" شعري است كه معمولاً مصراع هاي اولين بيت آن هم قافيه نيستند ولي مصراع دوم تمام ادبيات آن هم قافيه اند. طول قطعه دو بيت يا بيشتر است. 

......................الف///////// ...................... ب 
...................... ج ////////// ...................... ب 
...................... د ////////// ...................... ب 

قطعه را بيشتر در بيان مطالب اخلاقي و تعليمي و مناظره و نامه نگاري بكار مي برند. 

قديمي ترين قطعه ها مربوط به ابن يمين است و از بين شاعران معاصر پروين اعتصامي نيز بيشتر اشعارش را در قالب قطعه سروده است. 

پروين اعتصامي مناظره هاي زيادي در قالب قطعه دارد از قبيل مناظره نخ و سوزن، سير و پياز و ...... 

شكل تصويري قطعه به شكل زير است: 



علت اسم گذاري قطعه اين است كه شعري با قالب قطعه مانند آن است كه از وسط يك قصيده برداشته شده باشد و در واقع قطعه اي از يك قصيده است. 

نشنيده اي كه زير چناري كدوبني ----- بررست و بردميد بر او بر، به روز بيست 

پرسيدازچنار كه توچند روزه اي؟ ----- گفتا چنار سال مرا بيشتر ز سي است 

خنديد پس بدو كه من از تو به بيست روز ----- برتر شدم بگوي كه اين كاهليت چيست؟ 

او را چنارگفت كه امروز اي كدو ----- باتو مراهنوز نه هنگام داوري است 

فردا كه بر من و تو وزد باد مهرگان ----- آنگه شود پديد كه نامرد و مرد كيست!!! 

(انوري) 

مثنوي 

واژه ي مثنوي از كلمه ي "مثني" به معني دوتائي گرفته شده است. زيرا در هر بيت دو قافيه آمده است كه با قافيه بيت بعد فرق مي كند.

از آنجا كه مثنوي به لحاظ قافيه محدوديت ندارد بيشتر براي موضوعات طولاني به كار مي رود. 

خصوصيات مثنوي باعث شده است كه داستان ها اغلب در قالب مثنوي سروده شوند. علاوه بر داستان سرايي، براي هر موضوعي كه طولاني باشد هم از مثنوي استفاده مي شود. 

مثلاً در ادبيات آموزشي مثل آموزه هاي صوفيان هم از قالب مثنوي بهره مي برده اند. 

سرودن مثنوي از قرن سوم و چهارم هجري آغاز شده است كه از بهترين مثنوي ها مي توان به شاهنامه فردوسي، حديقه سنايي، خمسه نظامي و مثنوي مولوي اشاره كرد. 

قديمي ترين مثنوي سروده شده- كه اكنون به جز چند بيت چيزي از آن در دست نيست- مربوط به رودكي است كه متن كليله و دمنه را در قالب مثنوي به نظم در آورده بود. 

نمونه اي از مثنوي از بوستان سعدي 

حكايت 

يكي گربه در خانه زال بود----- كه برگشته ايام و بد حال بود 
روان شد به مهمان سراي امير----- غلامان سلطان زدند شر به تير 
چكان خونش از استخوان مي دويد---همي گفت و از هول جان مي دويد 
اگر جستم از دست اين تير زن----- من و موش و ويرانه پير زن

 

 

ترجيع بند

ترجيع بند از چند قطعه شعر تشكيل شده است كه هر كدام از اين قطعه شعرها داراي قافيه و وزن يكسان هستند و در آخر هر رشته شعر يك بيت يكسان با قافيه اي جداگانه تكرار مي شود. 

بهترين ترجيح بندهاي مربوط به سعدي ، هاتف و فرخي است. 

از ترجيع بندهاي معروف ادبي فارسي ترجيع بند هاتف است كه بيت ترجيع آن اين است: 


كه نيكي هست و هيچ نيست جز او ----- وحده لا اله الا هو 



نمونه اي از ترجيع بند از ديوان سعدي 

دردا كه به لب رسيد جانم ----- آوخ كه ز دست شد عنانم 

كس ديد چو من ضعيف هرگز ----- كز هستي خويش در گمانم 

پروانه ام اوفتان و خيزان ----- يكبار بسوز و وارهانم 

گر لطف كني به جاي اينم ----- ورجور كني سراي آنم 

بنشينم و صبر پيش گيرم ----- دنباله كار خويش گيرم 

زان رفتن و آمدن چگويم ----- مي آيي و مي روم من از هوش 

ياران به نصيحتم چه گويند ----- بنشين و صبور باش و مخروش 

اي خام، من اين چنين در آتش ----- عيبم مكن ار برآورم جوش 

تا جهد بود به جان بكوشم ----- و آنگه به ضرورت از بن گوش 

بنشينم و صبر پيش گيرم ----- دنباله ي كار خويش گيرم 

اي بر تو قباي حسن چالاك ----- صد پيرهن از جدائيت چاك 

پيشت به تواضع است گويي ----- افتادن آفتاب بر خاك 

ما خاك شويم و هم نگردد ----- خاك درت از جبين ما پاك 

مهر از تو توان بريد هيهات ----- كس بر تو توان گزيد حاشاك 

بنشينم و صبر پيش گيرم ----- دنباله ي كار خويش گيرم 

** توضيح: به علت طولاني بودن ترجيع بند تنها قسمتهايي از آن انتخاب شده است كه نشان دهنده ساختار شعري ترجيع بند باشد.

 

تركيب بند 

تركيب بند از لحاظ ساختار شعري مانند "ترجيع بند" است و تنها تفاوت آن اين است كه بيت تكرار شده در بين قطعه هاي شعر يكسان نيستند. 

از تركيب بندهاي معروف تركيب بند محتشم كاشاني در توصيف واقعه ي كربلاست. 





نمونه ي تركيب بند از وحشي بافقي 


دوستان شرح پريشاني من گوش كنيد ----- داستان غم پنهاني من گوش كنيد

قصه بي سر و ساماني من گوش كنيد ----- گفت و گوي من و حيراني من گوش كنيد

شرح اين آتش جانسوز نهفتن تا كي

 سوختم سوختم اين سوز نهفتن تا كي 

روزگاري من و دل ساكن كويي بوديم ----- ساكن كوي بت عربده جويي بوديم

عقل و دين باخته، ديوانه رويي بوديم ----- بسته سلسله ي سلسله مويي بوديم

كس در آن سلسله غير از من و دل بند نبود

 يك گرفتار از اين جمله كه هستند نبود

نرگس غمزه زنش اين همه بيمار نداشت -----سنبل پر شكنش هيچ گرفتار نداشت 

اين همه مشتري و گرمي بازار نداشت ----- يوسفي بود ولي هيچ خريدار نداشت 

اول آن كس كه خريدار شدش من بودم

 باعث گرمي بازار شدش من بودم


** توضيح: به علت طولاني بودن، تنها قسمت هايي از تركيب بند كه نشان دهنده ي ساختار شعري آن باشد انتخاب شده است.

 

 

مسمط 

مجموعه جديد مصراع همقافيه (بند مسمط) و يك مصراع كه قافيه آن مستقل است. (رشته مسمط يا مصراع تسميط) و اين شكل چند بار با قافيه هاي متفاوت تكرار مي شود. 

و اما مصراع هاي جدا با هم قافيه دارند، بدين نحو: الف?الف?الف?ي? ب?ب?ب? ي ? ح? ح?ج?ي به مسمط هايي كه بند مسمط و رشته مسمط آنها مجموعه سه مصراع باشد مسمط مثلث به چهار مصراع مربع و به پنج مصراعي مخمس و به شش مصرايي مسدس گويند. مسمط حداقل مثلث و حداكثر (معمولاً) مسدس است و همه مسمطات منوچهري مسدس است. 



مانند: 

گويي بط سپيد جامه به صابون زده است --- كبك دري ساق پاي در قدح خون زده است

بر گل تر دليب، گنج فريدون زده است --- لشگر چين در بهار، خيمه به هامون زده است

لاله سوي جويبار خرگه بيرون زده است --- خيمه آن سبزگون خرگه اين آتشين



باز مرا طبع شعر سخت به جوش آمده است ? كم سخن عندليب،دوش به گوش آمده است

از شغب مردمان لاله به جوش آمده است --- زير به بانگ آمده است بم بخروش آمده است

نسترن مشكبوي، مشك فروش آمده است --- سيمش در گردن است، مشكش در آستين

مسمط معمولاً ساختمان قصيده را دارد اول آن تغزل است و بعد تخلص به مدح مي پردازد. اين نوع جديد مسمط است كه به ابتكار منوچهري از مسمط قديم ساخته شده است، مسمط قديم بيتي است چند لختي كه لخت هاي آن يك قافيه دارند (قافيه دروني) و لخت آخري آن با لخت هاي آخر ابيات ديگر هم قافيه است (قافيه بيروني) او گاهي به اين گونه اشعار شعر مسجع گويند و نمونه آن در اشعار مولانا زياد است. 


ديده سيرست مرا جان دليرست مرا ----- زهره شيرست مرا، زهره تابيده شدم

شكر كند عاشق حق، كز همه برديم سبق ---- بر زبر هفت طبق، اختر رخشنده شدم

باش چو شطرنج روان خامش و خود جمله زبان----- كز رخ آن شاه جهان فرخ و فرخنده شدم


اين ابيات را مي توان به شكل زير (مسمط و مربع) نوشت: 

ديده سيرت مرا ----- جان دلبراست مرا

زهره شيرست مرا ---- زهره تابنده شدم

كه هر مصراع آن دو بار مفتعلن و به اصطلاح عروصي مربع است كه در شعر فارسي مفعول نيست و ابيات فارسي معمولاً مسدس و يا مثمن هستند. از اين رو منوچهري اين پاره ها را طولاني تر كرد و به حد مصراع مفعول در شعر فارسي رساند.

 

 

مستزاد

مستزاد شعري است كه در آخر مصراع هاي يك رباعي يا غزل يا قطعه، جمله ي كوتاهي از نثر آهنگين و مسجع اضافه مي كنند كه از لحاظ معني به آن مصراع مربوط است ولي با وزن اصلي شعر هماهنگ نيست. 

در واقع كلمه ي مستزاد به معني "زياد شده" هم همين معني را مي دهد و علت نام گذاري اين نوع شعر هم قطعه اضافه شده در پايان هر مصراع است. 




نمونه ي چند مستزاد 

گيرم كه ز مال و زر كسي قارون شد ---------- مرگ است زپي! 

يا آن كه به علم و دانش افلاطون شد ---------- كو حاصل وي؟ 

اندوخته ام ز كف همه بيرون شد ---------- كو ناله ي ني؟ 

ز انديشه كونين دلم پرخون شد ---------- كو ساغر مي؟ 
(مشتاق اصفهاني) 

گر حاجت خود بري به درگاه خدا ---------- با صدق و صفا 

حاجات ترا كند خداوند روا ---------- بي چون و چرا 

ز نهار مبر حاجت خود در بر خلق ---------- با جامه ي دلق 

كز خلق نيايد كرم وجود و عطا ---------- بي شرك و ريا 
(سنا) 

 

رباعي


"رباعي" از كلمه ي "رباع" به معني "چهارتايي" گرفته شده است. 

"رباعي" شعري است چهار مصراعي كه بر وزن "لاحول و لاقوة الابالله" سروده مي شود. 

سه مصراع اول رباعي تقريباً مقدمه اي براي منظور شاعر هستند و حرف اصلي در مصراع چهارم گفته مي شود. 

رباعي در قديم را از لحاظ موضوع مي توان به سه دسته تقسيم كرد: 

الف) رباعي عاشقانه: مثل رباعي هاي رودكي 

ب) رباعي صوفيانه : مثل رباعي هاي ابوسعيد ابوالخير، عطار و مولوي 

ج) رباعي فلسفي: مثل رباعي هاي خيام 




شكل رباعي به صورت زير است: 

..................... الف ///////// ..................... الف 

..................... ب ///////// ....................... الف 

البته در زمانهاي قديم بعضي رباعي ها داراي چهار مصراع هم قافيه بودند. 

نمونه هايي از رباعي: 

جز من اگرت عاشق شيداست بگو ----- ور ميل دلت به جانت ماست بگو 

ور هيچ مرا در دل تو جاست بگو ----- گر هست بگو، نيست بگو، راست بگو 
(مولوي) 

هر سبزه كه بر كنار جويي رسته است ---- گويي زلب فرشته خويي رسته است 

پا بر سر سبزه تا به خواري ننهي ---- كان سبزه ز خاك لاله رويي رسته است 
(خيام)

 

 

دوبيتي

كلمه ي "دوبيتي" علاوه بر اينكه در مورد رباعي به كار مي رود به معني شعري است كه داراي چهار مصراع است. دوبيتي شعري است كه داراي چهار مصراع است و مي تواند در هر وزني سروده شود. رباعي نيز در واقع يك نوع دوبيتي است كه وزن خاصي دارد. بيشتر دو بيتي هاي مربوط به بابا طاهر است.


نمونه هايي از دو بيتي هاي باباطاهر: 

دل عاشق به پيغامي بسازد ----- خمارآلوده با جامي بسازد 

مرا كيفيت چشم تو كافي است ----- رياضت كش به بادامي بسازد 

*** 

ز دست ديده و دل هر دو فرياد ----- هر آنچه ديده بيند دل كند ياد 

بسازم خنجري نيشش ز فولاد-------------زنم بر ديده تا دل گردد آزاد 

*** 

جووني هم بهاري بود و گذشت ----- به ما يك اعتباري بود و بگذشت 

ميون ما و تو يك الفتي بود. ------ كه آن هم نوبهاري بود و گذشت

تصنيف 

بوي جوي موليان آيد همي ------ ياد يار مهربان آيد همي 

اين شعر منسوب به رودكي را كه همراه با چنگ خوانده ميشده شايد بتوان تصنيف دانست و از آن به بعد نيز عده اي از شاعران اشعار خويش را همراه با عود و چنگ مي خوانده اند. 

در قرن ششم و هفتم تصنيف سرائي معمول بوده چنانكه دولتشاه سمرقندي نوشته است عبدالقادر عودي براي ابن حسام هروي (متوفي به سال 737- ه ? ق) تصنيفي سرود. 

در روزگار صفويه نيز سرودن تصنيف معمول و متداول بوده است از جمله تصنيف سازان مي توان به شاهمراد خوانساري اشاره كرد كه تصنيف هاي متعددي را سرود. 

در عهد زنديه تصنيف هاي زيادي درباره رشادت لطفعلي خان زند سروده شد. 

در زمان ناصرالدين شاه قاجار نيز ترانه هاي زيادي دهان به دهان برگشت كه مي توان به تصنيف هائي كه درباره ظل السلطان در دوران حكومتش در اصفهان و يا تصنيف درباره ي ماشين دودي شهر ري اشاره شد اما مشهورترين تصنيف ساز دوره قاجاريه ميرزا علي اكبر خان شيدا بود كه همراه با تصنيف، سه تار مي زد.

عارف قزويني تصنيف ساز و شاعر معروف اولين كسي بود كه تصنيف را براي مقاصد سياسي و ميهني سرود 
ملك الشعراي بهار و رهي معيري نيز از تصنيف سازان معروف بودند. 

نمونه اي از تصنيف هاي ملك الشعراي بهار كه در دستگاه ماهور خوانده مي شود: 

زمن نگارم / خبر ندارد/ بحال زارم/ نظر ندارد 

خبر ندارم / من از دل خود / دل من از من / خبر ندارد 

كجا رود دل كه دلبرش نيست/ كجا پرد مرغ / كه پر ندارد 

امان ازين عشق / فغان ازين عشق / كه غير خون / جگر ندارد 

همه سياهي/ همه تباهي / مگر شب ما / سحر ندارد 

بهار مضطر مثال ديگر / كه آه و زاري / اثر ندارد

 

 

چهارپاره 


"چهارپاره" از قالب هاي جديدي است كه همزمان با رواج شعر نو بوجود آمده است. 

"چهارپاره" مجموعه اي از دو بيتي هايي است كه در كل يك شعر را مي سازند. 

دو بيتي هاي تشكيل دهنده چهارپاره از لحاظ قافيه با هم تفاوت دارند. 

نمونه اي از چهارپاره: 


فالگير


كند وي آفتاب به پهلو فتاده بود ----- زنبورهاي نور زگردش گريخته 


در پشت سبزه هاي لگدكوب آسمان----- گلبرگ هاي سرخ شفق تازه ريخته 


***


كف بين پيرد باد درآمد ز راه دور ----- پيچيده شال زرد خزان را به گردنش 


آن روز ميهمان درختان كوچه بود ----- تا بشنوند راز خود از فال روشنش 



***



در هر قدم كه رفت درختي سلام گفت----- هر شاخه دست خويش به سويش دراز كرد 


او دست هاي يك يكشان را كنار زد ----- چون كوليان نواي غريبانه ساز كرد 



***



آن قدر خواند كه زاغان شامگاه ----- شب را ز لابلاي درختان صدا زدند 


از بيم آن صدا به زمين ريخت برگ ها----- گويي هزار چلچله را در هوا زدند 



***



شب همچو آبي از سراين برگ ها گذشت ----- هر برگ همچو نيمه دستي بريده بود 


هر چند نقشي از كف اين دست ها نخواند ----- كف بين باد طالع هر برگ ديده بود 

(نادر نادرپور)

 

 

 

مفردات


هر شعري حداقل يك بيت دارد. 

"مفرد" شعري تك بيتي است كه شاعر تمام مقصود خود را در همان يك بيت بيان مي كند. 

"مفرد" يا همان "تك بيت" اغلب براي بيان نكته هاي اخلاقي به كار مي رود. 

در "مفرد" گاهي دو مصراع هم قافيه هستند و گاهي داراي قافيه نيستند. 


بعضي از شعرا داراي تك بيت هاي زيادي هستند، مانند سعدي كه در پايان ديوانش به تعداد زيادي از اين "مفرد" ها بر مي خوريم كه تحت عنوان "مفردات" تقسيم بندي شده اند. 

بعضي گفته اند كه "مفرد" در واقع همان ضرب المثل است كه به شعر بيان شده است. 

نمونه هايي از مفرد: 

پاي ملخي نزد سليمان بردن ----- زشت است وليكن هنر است از موري 

*** 

مردي نه به قوت است و شمشير زني ----- آن است كه جوري كه تواني نكني

 

 

تضمين 

تضمين به طور كلي به اين معني است كه قطعاتي از شعر شاعر ديگري را در داخل شعر خود بياورند. 

در بين شاعران قديمي چون حافظ و سعدي و ... تضمين به اين معنا بوده است كه با ذكر اسم شاعر، مصراع يا بيتي از شعر او را در ميان غزل يا قصيده خود بياورند. 

مثلاً سعدي غزلي دارد كه اين گونه شروع مي شود: 

من از آن روز كه در بند تو ام آزادم ----- پادشاهم كه به دست تو اسير افتادم 

و حافظ در غزلي مصراع اول اين غزل را به اين صورت تضمين كرده است. 

زلف بر باد مده تا ندهي بر بادم ----- ناز بنياد مكن تا نَكَني بنيادم 


و در آخر، مصراع سعدي را تضمين مي كند و مي گويد: 

حافظ از جو ر تو، حاشا كه بگرداند روي ---- من از آن روز كه در بند تو ام آزادم 

اما تضمين در بين شعراي سده ي اخير به اين معني است با شعري از شعراي قديمي مسمط بسازند. 

مثلاً غزلي از سعدي يا حافظ را تضمين مي كنند و با اضافه كردن ابياتي هم وزن و هم قافيه مصراع هاي اول آن شعر، شعري مي سرايند كه در قالب مسمط چهار يا پنج يا شش مصراعي است. 

اين نوع تضمين در قديم مرسوم نبوده و در سالهاي اخير متداول شده است. 

يكي از تضمين هاي معروف مربوط به ملك الشعراي بهار است ك غزلي از سعدي را تضمين كرده است. 

قسمتي از اين شعر در زير آورده شده است: 

ابياتي كه به رنگ نارنجي آورده شده است مربوط به غزلي از سعدي است كه ملك الشعراي بهار آن را در بين شعر خود آورده است. 


سعديا! چون تو كجا نادره گفتاري هست؟ ----- يا چو شيرين سخنت نخل شكر باري هست؟ 

يا چو بستان و گلستان تو گلزاري هست؟----- هيچم ار نيست، تمناي توام باري هست 

مشنو اي دوست! كه غير از تو مرا ياري هست ----- يا شب و روز بجز فكر توام كاري هست 



لطف گفتار تو شد دام ره مرغ هوس----- به هوس بال زد و گشت گرفتار قفس 

پايبند تو ندارد سر دمسازي كس----- موسي اينجا بنهد رخت به اميد قبس 

به كمند سر زلفت نه من افتادم و بس----- كه به هر حلقه‌ي زلف تو گرفتاري هست 



بي‌گلستان تو در دست بجز خاري نيست----- به ز گفتار تو بي‌شائبه گفتاري نيست 

فارغ از جلوه‌ي حسنت در و ديواري نيست----- اي كه در دار ادب غير تو دياري نيست! 

گر بگويم كه مرا با تو سر و كاري نيست----- در و ديوار گواهي بدهد كاري هست 



روز نبود كه به وصف تو سخن سر نكنم----- شب نباشد كه ثناي تو مكرر نكنم 

منكر فضل تو را نهي ز منكر نكنم ----- نزد اعمي صفت مهر منور نكنم 

صبر بر جور رقيبت چه كنم گر نكنم؟----- همه دانند كه در صحبت گل خاري هست 
 

 

---

---

---

در پايان به شرح و توضيح مهمترين قالب هاي نو مي پردازيم:

شكل نيمائي كه به آن شعر آزاد گويند. 

نيمايي شعري است با وزن عروضي منتها اركان آن مانند شعر سنتي محدود به دو و سه و چهار ركن نيست و قافيه جاي منظم و مشخصي ندارد. اشعار نيما و اخوان و فروغ و سپهري و بيشتر شاعران نو پرداز بدين شكل است. 


نمونه اي از شعر نيمايي از فروغ فرخزاد: 

"هديه" 

من از نهايت شب حرف مي زنم 
من از نهايت تاريكي 
و از نهايت شب حرف مي زنم 

*** 

اگر به خانه من آمدي براي من اي مهربان چراغ بياور 
و يك دريچه كه از آن 
به ازدحام كوچه خوشبخت بنگرم 


__________________________________________________ _____________________________________

سپيد

شكل شاملوئي كه بدان شعر سپيد گويند. اين نوع از شعر وزن و آهنگ دارد منتها عروضي نيست و قافيه در آن جاي ثابتي ندارد. اغلب شعرهاي احمد شاملو چنين است: 

نمونه اي از شعر احمد شاملو: 

"سرود براي مرد روشن كه به سايه رفت" 

قناعت وار 
تكيده بود 
باريك و بلند 
چون پيامي دشوار 
در لغتي 
با چشماني از سؤال و عسل 
و رخساري بر تافته از حقيقت و باد 
مردي با گردش آب 
مردي مختصر 
كه خلاصه خود بود 
خر خاكي هاي در جنازه ات به سوء ظن مي نگرند 

*** 

بيش از آن كه خشم صاعقه خاكسترش كند 
تسمه از گرده گاو توفان كشيده بود 
آزمون ايمان هاي كهن را 
بر قفل معجرهاي عقيق 
دندان فرسوده بود 
بر پرت افتاده ترين راه ها 
پو زار كشيده بود 
رهگذري نا منتظر 
كه هر بيشه و هر پل آوازش را مي شناخت 

*** 

جاده ها با خاطره ي قدم هاي تو بيدار مي مانند 
كه روز را پيشباز مي رفتي 
هر چند سپيده تو را 
از آن پيشتر دميد 
كه خروسان بانگ سحر كنند 
مرغي در بال هايش شكفت 
باغي درد رختش 
ماد رعتاب تو مي شكوفيم 
در شتابت 
مادر كتاب تو مي شكوفيم 
در دفاع از لبخند تو 
كه يقين است و باور است 
دريا به جرعه اي كه تو از چاه خورده اي حسادت مي كند 

اين شعر را احمد شاملو در رثاي جلال آل احمد سروده است.

__________________________________________________ _____________________________________


موج نو

شعر موج نونه تنها وزن عروضي ندار بلكه آهنگ و موسيقي آن حتي مانند شعر سپيد هم مشخص نيست و در حقيقت فرق آن با نثر در معناي آن است. 

در شعر سپيد تشبيهات و استعارات با زبان شعر بيان مي شود و جز لطافت و تاثيرگذار معنوي، در ظاهر فرقي با نثر ندارد. 

نمونه ي شعر موج از احمد رضا احمدي: 

"قلب تو....." 

قلب تو هوا را گرم كرد 
در هواي گرم 
عشق ما تعارف پذير بود و 
قناعت به نگاه در چاه آب 

*** 

مردم كه در گرما 
از باران آمدند 
گفتي از اطاق بروند 
چراغ بگذارند 
من ترا دوست دارم 

*** 

اي تو 
اي تو عادل 
تو عادلانه غزل را 
در خواب 
در ظرف هاي شكسته 
تنها نمي گذاري 
در اطراف انفجار 
يك شاخه له شده انگور است 
قضاوت فقط از توست 

*** 

شاخه ابريشم را از چهره ات بر مي دارم 
گفتم از توست 
گفتي: نه باد آورده است 

*** 

هنگام كه در طنز خاكستري زمستان 
زمين را تازيانه مي زدي 
خون شقايق از پوستم بر زمين ريخت